رووداو‌و کۆمەڵگا

هیچ کۆمەڵگایەک نییە بێ رووداو بێت. له‌کوێدا مێژوو هەبێت، له‌وێدا رووداو هەیە. رووداو کاتێک دەبێت بە رووداوك کە ببێت بە بەشێک له‌مێژوو. هەموو کۆمەڵگایەک بە رووداوەکانییەوە مێژوو دروستدەکات. کۆمەڵگا هەیە پاش رووداوێک دەمرێت، هەشە له‌دوای رووداوێک زیندوو دەبێتەوە. کۆمەڵگا هەیە له‌گەڵ رووداوێکدا مێژوویەکی نوێ دەنووسێتەوە، وەکو له‌نموونەی شۆڕشدا دەیبینین. جاری واش هەیە بەهۆی رووداوێکەوە کۆتایی بە مێژووی گروپێکی کۆمەڵایەتی له‌وڵاتێکدا دێت، وەکو له‌نموونەی جینۆسایدی جوو ‌و ئەرمەندا بینیمان. مەرج نییە هەموو رووداوێک له‌مێژوودا، رووداوی مرۆیی بێت. هەندێ رووداو هەیە دەشێت پێشهاتێکی سروشتیی بێت‌و کاریگەریی گەورە بەسەر پێکهاتی کۆمەڵگایەک بەجێبهێڵێت‌و کارەساتی مرۆیی گەورە له‌مێژوویاندا دروستبکات، وەکو بومەله‌رزە‌و زونامی‌و بورکان‌و هتد.

کاتێک له‌چەمکە فەلسەفییەکەیەوە رووداو تاووتوێدەکەین، مەبەست له‌دابڕانی گەورەی مێژووییە له‌پێکهاتی سیاسی‌و کۆمەڵایەتی‌و فۆرمی پێکەوەژیانی ئینسانەکان‌و چەشنی بیرکردنەوەیان. واتە رووداو کاتێک دەبێت بە رووداو، کە دەستکاری کیمیای کۆمەڵگا بکات، چ له‌ئاستی سیاسی‌و چ له‌ئاستی ئابووری‌و کولتووری‌و کۆمەڵایەتی.

دیارە گەر له‌م دیدگایەوە تەماشای مێژووی کورد بکەین، دەبێت بڵێین کە گەورەترین رووداو له‌مێژووی کورددا سەرهەڵدانی مۆدێرنەیە. واتە هاتنی پرۆژەی مۆدێرنەیە بۆ ناو دونیای کورد. بەڕای من یەکەم رووداوی گەورە له‌مێژووی نوێماندا له‌سەردەمی "تەنزیمات"ـەوە دەستپێدەکات. تەنزیمات پرۆژەی هێنانی ریفۆرمی مۆدێرنیزەکردنی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی بوو. هەوڵی سەرەتایی هێنانی پرۆژەی مۆدێرنە بوو بۆ ناو جەستەی ئەم ئیمپراتۆرییەتە‌و له‌وێشەوە دەستکاریکردنی پێکهاتە لۆکاڵییە جیاجیاکانی ئەم جیهانە سیاسییە. یەکێک له‌قوربانییەکانی ئەم پرۆسەیەش، ئیمارەتە کوردییەکان بوو. بە مانایەکی تر، له‌گەڵ سەرەتاکانی پیادەکردنی ئەم پرۆژەیە، سەرەتای کۆتاییپێهێنانی دەسەڵاتدارێتییە لۆکاڵییەکانی کورد دەستپێدەکات. ئەم دەسەڵاتدارێتییانە وەکو چەند دورگەیەکی دەسەڵاتی لۆکاڵی له‌مێژووی ئێمەدا بوونیان هەبوو، بەڵام له‌گەڵ هاتنی پرۆژەی مۆدێرنە، کۆتایی بە بوونیان دێت.

رووداوی دووەم له‌مێژووی کوردستاندا بریتیبوو له‌هاتنی کۆلۆنیالیزمی ئینگلیز‌و فەڕەنسی‌و کۆتاییهێنان بە ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی‌و دروستکردنی چەندین دەوڵەتی نەتەوەیی بۆ ئەو گەلانەی کە درواسێی کورد بوون. پرۆژەی دووەمی مۆدێرنە، پرۆژەی دابڕانی کورد بوو له‌یەکتر‌و لکاندنی پارچەکانی بوو بە چەندین دەوڵەتی نەتەوەیی کە تیایدا کورد بوو بە کەمینە. له‌م چرکەساتەوە پرۆسەی مۆدێرنە کاریگەریی خۆی له‌سەر کۆمەڵگای ئێمەدا بەجێدەهێڵێت. دروستبوونی رۆژنامە‌و گۆڤار، قوتابخانە‌و زانکۆ، تەجنیدی ئیجباری‌و رۆچوونی توێژێکی کۆمەڵایەتی بۆ ناو سیستەمی له‌شکری نەتەوەیی، سەرهەڵدانی رێکخراوی مەدەنی‌و حیزبی سیاسی...هتد. ئەمانە‌و تادەگاتە سەرهەڵدانی خەباتی چەکداریی، هەمووی پێکڕا رووداوی گەورەن له‌مێژووی کۆمەڵایەتی‌و سیاسی‌و فەرهەنگی ئێمەدا.

کاتێک باس له‌مێژووی کورد له‌سەدەی بیستەم دەکەین، بە شێوەیەکی گشتیی رووداوەکان خۆکرد نەبوون. بە مانایەکی تر ئەو رووداوە گرنگە سیاسییانەی کە روویانداوە‌و کاریگەریی گەورەیان بەسەر کۆمەڵگای کوردستانەوە بەجێهێشتووە، رووداوگەلێک بوون کە کورد تیایدا خۆی بکەری سەرەکیی نەبووە. زۆرینەی ئەو رووداوانەی کە مێژوویان دروستکردووە، کورد تیایدا بکەر نەبووە‌و خۆی بەرهەمینەهێناون، بەڵکو هۆکارە دەرەکییەکان بوونە بە بزاوتی راستەقینەیان‌و پاشان کورد هەڵسوکەوتی له‌گەڵدا کردوون. ئەو رووداوە دەرەکییانەی له‌مێژوودا کە کورد بکەری دروستکردنیان نەبووە‌و بوونە بە هۆکاری دروستبوونی مێژووی نوێ له‌کوردستاندا، دەکرێت له‌م چەند خاڵەی خوارەوە چڕیانبکەیەنەوە.

یەکەم رووداو بریتییە له‌جەنگی جیهانی یەکەم‌و ئەو پاشهاتانەی کە لێیکەوتەوە؛ بۆنموونە هەوڵدان بۆ دروستکردنی دەسەڵاتدارێتییەکی سیاسی له‌کوردستانی باشوور‌و پاشان لکاندنی ئەم هەرێمە بە عێراقەوەو دابەشکردنی تەواوەتی کوردستان.

دووەم: بریتییە له‌جەنگی جیهانی دووەم‌و دروستکردنی کۆماری کوردستان له‌ڕۆژهەڵاتی کوردستان‌و پاشان تێکشکانی.

سێهەم: روخانی سیستەمی پادشایی له‌عێراق‌و فەراهەمبوونی چالاکیی سیاسی ئاشکرای پارتی دیموکراتی کوردستان‌و پاشان سەرهەڵدانی خەباتی چەکداریی.

چوارەم: هەر سێ جەنگی بەناو جەنگی کەنداوی یەکەم‌و دووهەم‌و سێهەم‌و کاریگەریی جۆراوجۆریان بەسەر پێکهاتی کۆمەڵایەتی‌و پرۆسەی سیاسیی له‌کوردستاندا بەجێهێشتووە. له‌ئەنفاله‌وە تا دەگاتە راپەڕین‌و دانانی ناوچەی دژەفڕین بۆ بەشێکی جوگرافیای کوردستان، هەر هەموویان بەشێکی ئەو پرۆسانە بوون کە له‌سیاقی ململانێ دەرەکییەکانەوە له‌کوردستاندا، پیادەکران.

بەشێوەیەکی گشتی، ئەم رووداوانە کە کورد تیایدا بکەر نەبووە، کاریگەریی گەورەیان بەسەر کۆمەڵگای کوردستان‌و پێکهاتە سیاسی‌و کۆمەڵایەتی‌و کولتوورییەکەیدا بەجێهێشتووە. بێگومان من لێرەدا تەنها باس له‌و چرکەساتە گرنگانە دەکەم کە هۆکارە دەرەکییەکان بوونەتە مۆتۆڕی گۆڕانکاریی له‌پرۆسەی سیاسیی له‌کوردستاندا. دیارە بابەتی ئەنفال سەربەخۆیی خۆی هەیە‌و مەرج نییە تەنها له‌دووتوێی جەنگی عێراق‌و ئێراندا بەرهەمبهاتبایە، چونکه‌ پرۆژەی جینۆسایدی کورد له‌عێراق پابەندنەبوو بە جەنگەوە، بەڵکو پابەندبوو به‌ستراتیژی بەعسەوە بەرامبەر بە کورد، بەڵام جەنگ ئەو چرکەساتە بوو کە بەعس له‌ڕێگایەوە شەرعییەتی بەم کردەیە دا.

بێگومان تاکە رووداوێکی سیاسیی گرنگ له‌دوای راپەڕین، کە کورد خۆی تیایدا بکەری سەرەکی بوو، بریتی بوو له‌سەرهەڵدانی ئۆپۆزیسیۆن. ئەم رووداوەش له‌پەرله‌مان‌و حکومەتی کوردستاندا کرا بە "نا-رووداو"، چونکه‌ نەیتوانی ببێت بە هێزێک کە دەستکاریی سیستەمی سیاسیمان بکات، چونکه‌ دەسەڵاتدارێتی هەردوو حیزبەکە رێگریی له‌هەموو پڕۆژەیەکی دەستکاریکردنی پەیوەندییەکانی دەسەڵات دەکرد. دیارە ئەم وتارە شوێنی باسکردنی ئەو هۆکارانە نییە، بەڵام له‌مڕۆدا‌و بەتایبەت دوای ١٧ی شوبات، بۆ یەکەمینجار له‌مێژووی نوێماندا رووداوێک دروستدەبێت، بزوتنەوەیەک سەرهەڵدەدات کە دەیەوێت ببێت بە بکەری مێژوو. ئەم بزوتنەوەیە دەشێت وەکو تاکە رووداوێک تەماشای بکەین کە هەڵگری ئەگەری دابڕانی مێژووییە، چونکه‌ نەوەیەکی گەنج رابەڕایەتی دەکات‌و دەیەوێت خۆی ببێت بە بکەر له‌مێژووی خۆیدا. ئەم بە بکەربوونە مانای دروستکردنی مێژووە، مانای رووداوە بەمانا راستەقینەکەی، چونکه‌ له‌لایەکەوە مانای دابڕانی مێژووییە له‌گەڵ مێژووی دوێنێ‌و له‌لایەکی ترەوە مانای سەرەتایەکە بۆ دەسپێکێکی مێژوویی نوێ بۆ سبەینێ.

یەکەمجارە له‌مێژووی ئێمەدا هێزێک دروستدەبێت کە رووداو بەرهەمدەهێنێت، نەوەیەک کە ژیاندۆست بێت، هێزێک کە پرۆژەی دروستکردنی دوژمنی پێنییە‌و تا ئەمڕۆش ناتوندوتیژی کردووە بە هێزی دامەزراندنی ئازادی‌و کەرەسەیەک بۆ گۆڕانکاری له‌پەیوەندییەکانی دەسەڵات. ئەم نەوە نوێیە هیچی دروستنەکردبێت یەک رووداوی گەورەی دروستکردووە، ئەویش ئەوەیە کە دەیەوێت کۆتایی بە کولتووری دروستکردنی دوژمن بهێنێت‌و مێژوویەکی نوێ دروستبکات، کە تیایدا کۆمەڵگای ئێمە پێویستی بە زیادکردنی دوژمن نەبێت، بەڵکو بە زۆرکردنی دۆست. بۆیە هەموو تەماشاکردنێکی ئەم بزوتنەوە نوێیە وەکو دوژمنکارێک، دوژمنایەتی گەورەتر له‌ناو کۆمەڵگای ئێمەدا دروستدەکات، کە دەشێت ببێت بە کۆتاییهێنانی تەواوەتی بە چەمکی دوفاقەیی دوژمن‌و دۆست لای دەسەڵات، کە کۆتایی خۆی دەگەیەنێت.