سادەکردنەوەی چەمکی تاوان‌و ماف

سهرۆكی دیوانی سهرۆكایهتی ههرێم، فوئاد حوسێن، ڕایگەیاند کە سهرۆكی ههرێمی كوردستان، مهسعود بارزانی، بەنیازە چهند بڕیارێك سهبارهت بهو ڕهوشهناجێگیرهی ههرێمی كوردستان دهربکات‌و تێیدا حكومهتی ههرێم رابسپێرێ، لهچوارچێوهی یاسادا، دهستوبرد بكات بۆ گرتنهبهری رێگهی یاسایی پێویست دژ بهههر كهسێك تاوانی بهسهردا ساغبێته‌وه. ئەوەی لەم بیرکردنەوە‌و ڕاسپاردەیەدا بەپلەی یەکەم جێگای دڵخۆشییە خاڵی دەستگیرکردنی تەقەکەران‌و ڕاپێچکردنیانە بۆ دادگا. ئەوەی جێگای نیگەرانییەکی گەورەشە، ئەو خاڵەیە، کە خوازیاری سزادانی ئەو کەسانەشە بهبێ مۆڵهتوهرگرتن خۆپێشاندانیان رێكخستووە  یان لەداھاتوودا رێكیدەخەن. من ئەم خاڵە بە ترسناکییەکی گەورە دەبینم، چونکی لە ھەناوی خۆیدا کۆتکردنی ئازادی‌و بەدادگاییکردنی مافەکانمانی ھەڵگرتووە؛ ئەو مافانەی کە نە شایستەی پاداشت‌و نە شایستەی سزان، بەڵکو مافی گەردوونین‌و بەشێکی دانەبڕاوی پرنسیپەکانی دیموکراسیین

ئەوەی من لەکۆی ئەم ڕاسپاردەیەدا دەیبینم، بوونی تەمومژییەکی گەورە‌و نەبوونی جیاکارییەکی ئەخلاقی ڕوونە لە نێوان ھەردووکایەی "تاوان"‌و "قوربانی" لەلایەک‌و لەنێوان ھەردووڕەھەندی "ماف"‌و "سزا"ش لەلایەکی تر. ئەو ڕەھەندە ئەخلاقییەی من لەو ڕاسپاردانەدا دەیخوێنمەوە، ھاوتاییکردنی تاوانی تەقەکەرانی حیزبە بە "تاوان"ی خۆپیشاندەران‌و تەماشاکردنی ھەردووکیانە وەکو تاوانکەر‌و لەیاسالادەر. لەڕاستیدا نەبوونی ھیچ جیاکارییەک لەنێوان تاوانەکانی حیزب‌و حکومەت لەلایەک‌و تاوانەکانی خۆپیشاندەرانی مەدەنی لەلایەکی تر، بێماناکردنی خودی کردەی تاوانە بە مانا یاسایی‌و بە مانا ئەخلاقییەکەی. ئەم بڕیارە کاتێک دێت کە زیاتر لە مانگێکە تاوانبارانی حیزب‌و حکومەت لەژێر ڕەحمەتی حیزبدا دەپارێزرێن، نە سەرۆک‌و نە حیزب‌و نە حکومەت بچووکترین ئامادەییان نیشاننەداوە کە ئەم پیاوانە وەکو تاوانبار تەماشابکرێن‌و مامەڵەیان لەگەڵدا بکرێت. کارەسات لەوەدایە کە تۆ مافی خۆپیشاندان‌و ڕادەربڕین، کە مافی ھەموو ھاونیشتیمانییەکە مومارەسەی بکات، بە ھەمان پێوەری "مافی کوشتن" تەماشایبکەیت‌و مامەڵەی لەگەڵدا بکەیت، کە ماف نییە، بەڵکو تاوان. بە چ یاسایەک‌و لە چ وڵاتێکی دیموکراسیدا مافی کوژەران لەگەڵ مافی خۆپیشاندەران ھاوتادەکرێت‌و دەخرێتە ناو یەک ڕاسپاردەوە. ئەمەی ئێستا سیاسەتی کوردی دەیەوێت پیادەیبکات، لە جەوھەردا کردنی جەریمەیە بە ماف‌و تەماشاکردنی مافیشە وەکو جەریمە. نەبوونی جیاکارییەکی ڕوونە بۆ ھەردوو چەمکی ماف‌و سزا‌و نەبوونی جیاکارییەکی ئێتیکیی ڕوونە بۆ مافی قوربانیان‌و ھاونیشتیمانیانی مەدەنی لەلایەک‌و سزای تاوانباران‌و تەقەکەرانی حیزب لەلایەکی ترەوە. ئەوە چ لۆژیکێکە کە تاوانی بکەرانی حیزب‌و ھەڵەی کوشندەی حکومەت لەگەڵ ھەڵەی خۆپیشاندەرێکی مەدەنی ھاوتادەکات؟

گەر ئەم ڕاسپاردەیە تاوانی خۆپیشاندانی بێئجازە بە ھەمان پێوەر بپێوێت کە بکوژێک بەرامبەر بە خۆپیشاندەران دەیکات، ئەوە دەبێت لە چەمکی یاسا بترسین. ھەر کەسێکی بەویژدان، گەر لەنێوان "بێیاسایی خۆپیشاندان"ێکی مەدەنی‌و "بێگوێیی‌و لاموبالاتیی یاسا" لە کوردستاندا بەرامبەر بە تاوانبارانی حیزب، توانای ھەڵاوێردی ھەبێت، ئەوە بێچەندوچون خۆپیشاندانی بێمۆڵەت ھەڵدەبژێرێت. لەڕاستیدا ئەم خۆپیشاندانە مەدەنییانەی لە کوردستاندا، کە پتر لە مانگێکە دوور لە توندوتیژی بەردەوامە، یاسایەکی ناوێت چاکەو خراپەی دیاریبکات، بەڵام یاسا دەبێت بزانێت تەقەکردن چاکە نییە‌و کوشتنیش خراپەکارییە. یاسا دەبێت بزانێت کە خۆپیشاندانی مەدەنیی خراپەکاریی نییە، ئەوەی خراپەکارییە تەشویھکردنی مافی خۆپیشاندانە‌و خراپبەکارھێنانی ھێزە دژیان‌و بەئاساییکردنەوەی بەکارھێنانی توندوتیژییە بەرامبەریان. لە فەرھەنگی سیاسیی مۆدێرندا ناشیرینترین دەسەڵات ئەو دەسەڵاتەیە کە ھێز لە سنووری خۆیدا بەکارنەھێنێت‌و شەرعییەتی یاسایی‌و ئەخلاقیشی بۆ "بەکارھێنانی ناھاوتای ھێز"ی پێنەبێت. پیادەکردنی ھێز‌و زەبروزەنگی لەسنووربەدەر دژ بە خۆپیشاندەرانی مەدەنی مانای کوێربوونی دەسەڵاتێکە بەرامبەر بە ھێزێکی کۆمەڵایەتی ناتوندوتیژ کە جگە لە زمان ھیچ چەکێکی تری پێ نییە

لە دوای ١٧ی شوباتەوە نابەرپرسیارێتی لە سیاسەتی کوردیدا بەتەنھا بریتی نەبوو لەوەی کە کردویەتی، بەڵکو پتر ئەوەیە کە نەیکردووە. ئێستاش دەیەوێت مانایەکی تر‌و ڕاڤەکردنێکی تر بۆ بەرپرسیارێتی سیاسی‌و ئەخلاقی دابێھێنێت کە دووبارە دوورە لە ھەموو بەرپرسیارێتییەکی ئێتیکی بەرامبەر بەو ڕووداوە تراژیدییانەی ناو سیاسەت‌و کۆمەڵگای ئێمە، کە ئەویش بریتییە لە تێکەڵاوکردنی رەھەندی تاوان‌و بەرپرسیارێتی لەم کەیسەدا. ئەم پێناسە نوێیەی بەرپرسیارێتی مانای ئەوەیە کە لە کۆمەڵگای ئێمەدا بەرپرس تەنھا ئەوانە نین کە تاوان دەکەن، بەڵکو ئەوانەشن کە تاوانیان بەرامبەر کراوە. بەم پێناسەیەش بێت، دەبێت ڕێژوان‌و سورکێو‌و ھاوڕێکانیشی لە غیابدا دادگاییبکەین‌و تاوانی ئەوەیان بخەینە پاڵ کە بۆچی لە کاتێکی ناکاتدا لە شوێنێک بوون کە نەدەبایە لەوێ بوونایە، ھەڵەیەکیان کرد کە نەدەبایە بیانکردبایە. بەم پێوەرە نوێیە ئەوانیش بڕێک تاوانیان بەردەکەوێت، نەک تەنھا لەبەرئەوەی ھەندێکیان وەکو چۆن تەقەکەران تەقەیانکردووە، ئاوھاش ئەمان بەردیان ھاویشتووە، بەڵکو لەبەرئەوەی ھەڵەیەکی کوشندەیان کردووە‌و بۆیە باجەکەیان داوە، ھەڵەی ئەوەی لە خۆپیشاندانێکی بێمۆڵەتدا دژ بە دەسەڵات بەشدارییانکرد، ھەڵەی ئەوەی لە "شوێنکات"ێکدا بوون کە نەدەبایە لێی بن، داوایەکیان ھەبوو کە نەدەبایە ھەیانبێت

کێ ھەڵە بەرامبەر بە حیزب بکات سزادەدرێت، کێش ھەڵە نەکات پاداشتدەکرێت. ئەمە ھەمان ئەو پرنسیپەیە کە سیاسەتی کوردی ساڵانێکە بەرامبەر بە نەیارانی خۆی پیادەیدەکات. بەرجەستەترینیان ھەڵەی دەنگدان بوو بە ئۆپۆزیسیۆن، ھەڵەیەک کە نەدەبایە کەس بیکات. ساڵانێکیش سزادانی ئەو خوێندکارانەی کە لەزانکۆکاندا نووسین‌و لێکۆڵینەوەی نووسەرگەلێکی ڕەخنەگریان بەکاردەھێنا کە نەدەبایە بەکاریبھێنن، چونکی زانستی حیزبییانەی زانکۆ ڕێگای بە زانستی سەربەخۆی دەرەوەی زانکۆ نەدەدا... ھتد. ئەمە ھەمان ئەو پرنسیپەیە کە لە زۆر شوێنی تریشدا بە سیاسەتی سوڵتانگەرا ناودێڕمکردووە، سیاسەتێک کە لەسەر پرنسیپی سزا‌و پاداشت بەندە. سیاسەتی کوردی بەم بیرکردنەوە نوێیەش دووبارە سەلماندییەوە کە خوازیاری سزادانی ھەموو ئەوانەیە کە ھەڵەیان کردووە، پاداشتی ئەوانەش دەدات کە لە داھاتوودا ھەڵە بەرامبەر بە دەسەڵات ناکەن. ئەم فۆرمە نوێیەی ئەمڕۆش لە پراکسیسی سزادان‌و پاداشت وەک لە ڕاسپاردەکاندا دەیبینین، سزادانێکی سیاسیی نوێیە کە درێژکراوەی کولتووری سزایە لە وڵاتی ئێمەدا‌و پەیامێکی پاداشتھەڵگریشە بۆ ئەوانەی کە لە داھاتوودا بێدەگدەبن‌و بە دۆخی باو ڕازی دەبن

پاش ١٧ی شوبات ھەموو ئەو ڕاستییە دەزانین کە یاسا لە وڵاتی ئێمەدا سەروەر نییە، ھەر کاتێکیش یاسا ویستی سەروەر بێت، ئەوا دووبارە بەو یاسایانە کاردەکات کە سەروەرێتی دەسەڵات دەپارێزێت. ئەگینا چ مانایەکی ھەیە، کاتێک پەرلەمان بە داخوازی خۆپیشاندەران ڕازی بووە کە یاسای خۆپیشاندان ھەمواربکرێتەوە، کەچی ئێستا پاش تێپەڕبوونی ماوەیەکی زۆر بەسەر ئەو تاوانانەی لە وڵاتی ئێمەدا لەڕێگای حیزب‌و حکومەتەوە کراوە، دەسەڵات دووبارە بە ھەمان یاسا دەیەوێت سزای ئەوانە بدات کە بێ مۆڵەت خۆپیشاندانیان کردووە‌و خۆپیشاندان ڕێکدەخەن. ئەم ڕاسپاردانە دەچێتە ھەمان خانەی ستراتیژی سزادانێکی دەستەجەمعی نوێیەوە، لە فۆرمی ئەو سکاڵایاساییانەی بەرامبەر بە نووسەران‌و ڕۆژنامەنووسان بینیمان.

ئەوەی جێگای پرسە ئەوەیە: ئەرێ ئەم ماوە دوورودرێژە یاساکانی سزادانی تاوانی تەقەکردن‌و کوشتن لەکوێ بوون، بۆچی کاریانپێنەکرا تا ئەو کاتەی کە سزای خۆپیشاندەرانیشی نەگرتەوە. ئەم ڕاستییە دووبارە یەک شتمان بۆ دەسەلمێنێت، ئەویش ئەوەیە کە حکومەتی کوردستان دەبێت چاوەڕێی کۆبوونەوەو بڕیارەکانی حیزب‌و سەرۆکەکان بێت تاوەکو ئەکتیڤ بێت لە دابەشکردنی سزا‌و پاداشت بەسەر ئەندامانی حیزب‌و خۆپیشاندەراندا، لە دیاریکردنی مانای خەتا بەسەر تاوانباران‌و بێتاواناندا‌و لە بەخشینی چەمکی ئەخلاقیش بەسەر تەقەکەران‌و قوربانیاندا. کەی لە کوردستاندا ئەم کولتووری سزا‌و پاداشتە حیزبییە کۆتاییھات، ئەوکات دەتوانین باس لە سەروەریی یاسا بکەین

لە جەوھەردا من وایدەبینم کە لە پشت ئەم ڕاسپاردەوە، تێڕوانین‌و خواستێکی ترسناک خۆی شاردۆتەوە کە نایەوێت دەموچاوی خۆیمان پیشانبدات، دووبارە بە دەمامکەوە خۆی بەیاندەکات، بەڵام ئەمجارەیان بە زمانێکی شیرین‌و پڕ لە تەھەکوم پێماندەڵێت، بەڵێ ئێمە تەقەکەرانی تفەنگتان بۆدەستگیردەکەین، بەڵام ھەرکەسێکیش "تەقەی زمان"ی لە ئێمە کرد‌و خۆپیشاندانی بێمۆڵەتی ڕێکخست، ئەویش دەستگیردەکەین. پێمانناڵێت تەقەکردن لە خۆپیشاندەرانی مەدەنی حەرامە، دژ بە ھەموو پرنسیپە ئینسانی‌و یاساییەکانە، بەڵکو پێماندەڵێت تەقەکردن‌و بەردھاویشتن‌و خۆپیشاندانی بێموڵەت ھاوتای یەکترن لە قوڵایی تاوانکردن. لە کۆتاییشدا پێماندەڵێت: ئێمەی دەسەڵاتدار تەسلیم بووین، بەڵام دەبێت ئێوەش تەسلیم بن‌و کۆتایی بەو گلەیی‌و گازندانەتان لە دەسەڵات بھێنن‌و با ھەرکەسە بڕواتەوە بۆ ماڵی خۆی. پێماندەڵێت، چەندە ئێمە زەرەری مادی‌و مەعنەویمان کرد ھێندەش ئێوە زەرەری گیانیتان دا، چەندە ئێمە باجمان دا ھێندەش ئێوە، با لەوەش زیاتر کەس زەرەر نەکات! بۆیە باشتر وایە واز لە داواکارییەکانی ترتان بھێنن، با چیدی مەینەتی زیاتر دروستنەبێت‌و ماڵی کەسی تر وێران نەبێت، چ ماڵی تەقەکەرانی ئێمە‌و چ ماڵی قوربانییانی ئێوە!